نقطه تعادل در اقتصاد خرد چیست؟

یکی از مواردی که به درک بهتر ما از بازار و اقتصاد کمک می‌کند، مفهوم تعادل اقتصادی است. اما تعادل اقتصادی چیست و درک آن چه کمکی به ما می‌کند؟ در این مقاله سعی کردیم به‌صورت کامل و از جنبه‌های مختلف به این سؤال‌ها پاسخ دهیم. همچنین برای درک بهتر از تعریف تعادل اقتصادی، به انواع مختلف آن و نحوه برقراری تعادل اقتصادی در بازار اشاره کردیم. پس اگر می‌خواهید با تعادل اقتصادی و روش‌های شناسایی آن آشنا شوید، تا آخر این مقاله همراه ما باشید.

در اقتصاد خرد، نقطه تعادل به چه معناست؟

نقطه تعادل در اقتصاد خرد یا تعادل اقتصادی (Economic Equilibrium)، وضعیتی را نشان می‌دهد که در آن میزان عرضه و تقاضا برای یک محصول یا خدمت برابر است. یعنی تعداد کالاهای تولید شده توسط تولیدکنندگان، با میزان کل تقاضای آن محصول برابر است. در این حالت، هیچ تقاضا و یا تولید اضافه‌ای در بازار وجود ندارد. به‌عبارت‌دیگر، هر وقت میزان تقاضای یک محصول در بازار با عرضه آن برابر شود، می‌توانیم بگویم که تعادل اقتصادی برقرار شده است. برای درک بهتر تعریف تعادل اقتصادی به مثال زیر توجه کنید.

تصور کنید که یک کارگاه تولید آبمیوه دارید و می‌خواهید آبمیوه‌های تولیدشده در شرکت را وارد بازار کنید و با قیمت مشخصی به فروش برسانید (عرضه). در طرف دیگر، مشتریان وجود دارند که بسته به بودجه و تمایل خود، قصد دارند محصولات شما را خریداری کنند (تقاضا).

اگر شرکت شما آبمیوه‌های تولید شده را به قیمت بالایی به فروش برساند، مشتریان کمی به خرید آبمیوه تمایل پیدا می‌کنند (عرضه زیاد و تقاضای کم). در این حالت، شرکت شما دچار عرضه اضافی و مازاد تولید شده است. همچنین اگر محصولات خود را با قیمت بسیار پایینی بفروشید، تعداد خریداران یا تقاضا برای خرید آبمیوه بیشتر می‌شود. در این صورت، شرکت شما در اثر افزایش تقاضا، دچار کمبود عرضه شده است. یعنی شرکت شما نمی‌تواند متناسب با نیازهای بازار، محصول را تولید و عرضه کند.

برای رفع این مشکل، باید قیمت را به‌گونه‌ای تعیین کنید که تعداد محصولات تولیدی با تعداد مشتریان برابر شود. در این حالت، شرکت تولیدی شما علاوه بر اینکه تمام تقاضای موجود در بازار را رفع می‌کند، هیچ محصول اضافه‌ای هم تولید نمی‌کند. در چنین شرایطی، می‌توانیم بگوییم که تعادل اقتصادی یا تعادل بازاری به وجود آمده و مقدار عرضه با تقاضا برابر است. در تصویر زیر می‌توانید نمودار تعادل اقتصادی و مهم‌ترین عوامل مؤثر بر آن یعنی قیمت و مقدار کالا را مشاهده کنید.

آیا باید برای رسیدن به تعادل اقتصادی تلاش کنیم؟

تا اینجا گفتیم که در نقطه تعادل، میزان عرضه و تقاضا با هم برابر است که این مسئله دو مزیت‌ بزرگ ایجاد می‌کند: 

1. قیمت‌ها ثبات خواهند داشت: تعادل و ثابت‌بودن قیمت یعنی هزینه‌های قابل‌پیش‌بینی برای مصرف‌کننده و همچنین امکان برنامه‌ریزی در محیطی پایدار برای کسب‌وکار
2. کمبود کالا یا کالای مازاد حذف می‌شود: در تعادل اقتصادی، موجودی کالاها بسیار زیاد (مازاد) یا بسیار کم (کمبود) نخواهد بود و در نتیجه افزایش قیمت یا اتلاف منابع اتفاق نمی‌افتد.

با این حال، دستیابی به تعادل اقتصادی در دنیای واقعی عملاً غیرممکن است؛ چون عوامل زیادی از جنبه‌های مختلف، به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم روی آن تأثیر می‌گذارند. مثلاً تعیین قیمت عرضه یک کالا، به عواملی مثل هزینه‌های تولید، حمل‌ونقل، نیروی کار، حاشیه سود و سایر موارد بستگی دارد. همچنین تعیین قیمت تقاضای محصول، (یعنی قیمتی که مشتریان می‌خواهند بابت خرید یک محصول بپردازند) هم تحت‌تأثیر عواملی مثل بودجه، نیاز و تمایل آن‌ها به خرید محصول قرار دارد. 

بنابراین تعادل اقتصادی صرفاً یک مفهوم تئوری است تا به کمک آن بفهمیم که بازارها چگونه کار می‌کنند. در واقع ما باید به کمک تعریف تعادل اقتصادی برای نزدیک‌شدن به نقطه تعادل اقتصادی تلاش کنیم نه دستیابی مطلق به آن! 

تا اینجا گفتیم که تعادل اقتصادی یعنی چه و برای درک بهتر، در ادامه در مورد انواع تعادل اقتصادی صحبت می‌کنیم و به بررسی سطوح مختلف آن می‌پرازیم. 

نقطه تعادل اقتصادی در چه انواعی وجود دارد؟

تعادل اقتصادی را می‌توان به دو نوع تعادل پایدار و تعادل ناپایدار تقسیم کرد. این طبقه‌بندی، واکنش و وضعیت بازار در حالت تعادل اقتصادی را در مقابل تغییرات و عواملی نشان می‌دهد که سعی دارند بازار را از حالت تعادل خارج کنند. همچنین به کمک این دو، می‌توانیم درک بهتری نسبت به رفتار اقتصادی و بازار داشته باشیم. در ادامه هر یک از تعادل پایدار و ناپایدار در اقتصاد خرد را همراه با مثال توضیح داده‌ایم.

تعادل پایدار اقتصادی

در تعادل پایدار، زمانی که عواملی سعی کنند بازار را از حالت تعادل خارج کنند، بلافاصله نیروهای مخالف توسط بازار ایجاد می‌شوند تا بازار را در حالت تعادل نگه دارند. در واقع در تعادل پایدار، اقتصاد به‌صورت خودبه‌خود تمایل دارد تا در وضعیت تعادل باقی بماند.
برای مثال توپی را فرض کنید که داخل یک کاسه گودی شکل قرار دارد. در این حالت، کوچک‌ترین نیرو یا عامل می‌تواند توپ را داخل کاسه به سمت کناره‌ها حرکت دهد. اما توپ بلافاصله به حالت اولیه یا تعادل خود برمی‌گردد. برای درک بهتر تعادل پایدار اقتصادی به مثال زیر توجه کنید.

فرض کنید که بازار یک محصول خاص، در حالت تعادل قرار دارد. در این بین، شرکت تولیدکننده بنا بر دلایل خاصی تصمیم می‌گیرد که قیمت محصولات خود را کمی بالاتر ببرد. احتمالاً در این حالت، تصور می‌کنید که در اثر افزایش قیمت، تقاضا برای محصول کم می‌شود و عرضه اضافی به وجود خواهد آمد. اما ممکن است که فروشندگان برای حفظ مشتریان، سود خود را از فروش این محصول کاهش دهند. در این حالت وضعیت بازار و قیمت محصول هیچ تغییری نمی‌کند و بازار در حالت تعادل باقی خواهد ماند.

تعادل ناپایدار اقتصادی

در تعادل ناپایدار اقتصادی، هنگامی که عواملی سعی کنند اقتصاد را از حالت تعادل خارج کنند، نیروی‌هایی از طرف بازار ایجاد می‌شوند تا خارج‌شدن بازار از حالت تعادل را تشدید کنند. برای درک تعادل ناپایدار اقتصادی، باید توپ را نه داخل کاسه، بلکه روی قله یک کوه تصور کنید.
در این حالت، کوچک‌ترین عامل یا نیرویی که باعث شود توپ از حالت پایدار خود روی قله خارج شود، دیگر امکان بازگشت به حالت تعادل وجود ندارد. یعنی در تعادل ناپایدار اقتصادی، بازار به‌صورت ذاتی به خارج‌شدن از حالت تعادل تمایل دارد. معمولاً‌ بعد از این اتفاق، سطح تعادل جدید در بازار ایجاد می‌شود. در تعادل ناپایدار، واکنش بازار نسبت به افزایش جزئی قیمت‌ها به‌صورت زیر خواهد بود.

فرض کنید قیمت یک محصول در شرایطی که در حالت تعادل قرار دارد، از طرف شرکت تولیدکننده افزایش می‌یابد. در تعادل ناپایدار، ممکن است فروشندگان کالا دچار ترس شوند که در اثر افزایش قیمت، با کاهش تقاضا برای خرید محصول روبه‌رو شوند. در این حالت فروشندگان برای خلاص‌شدن از موجودی محصولات، قیمت آن را تا حد زیادی کاهش می‌دهند. در چنین شرایطی قیمت محصولات به‌صورت ناگهانی کاهش می‌یابد و بازار و قیمت از حالت تعادل خارج می‌شود.

تعادل اقتصادی در چه سطوحی وجود دارد؟

تعادل اقتصادی را بر اساس نیاز هم می‌توان در سطوح مختلفی تعریف و دسته‌بندی کرد. البته مفهوم اصلی تعادل اقتصادی در جنبه‌های مختلف، تقریباً یکسان است و فقط زاویه دید آن فرق می‌کند. بر همین اساس، تعادل اقتصادی را در پنج سطح بررسی می‌کنند که توضیحات مربوط به هر کدام را در ادامه بیان کردیم.

• تعادل اقتصادی در سطح بازار: تعادل اقتصادی در سطح بازار، میزان عرضه و تقاضای کل بازار و همچنین تمایل و علایق مصرف‌کنندگان برای خرید را نشان می‌دهد.
• تعادل اقتصادی در سطح تولیدکننده: هر وقت تولیدکنندگان و شرکت‌ها بتوانند که سود خود را به حداکثر و زیان‌های خود را به حداقل برسانند، توانسته‌اند به تعادل اقتصادی برسند. در واقع تعادل اقتصادی در این سطح روی حداکثر‌کردن سود یا حداقل‌کردن زیان تمرکز دارد.
• تعادل اقتصادی در سطح مصرف‌کننده: تعادل اقتصادی در این سطح، حالتی است که مصرف‌کننده بتواند بیشترین میزان رضایت را بر اساس بودجه کالا و خدماتی که دریافت می‌کند، داشته باشد.
• تعادل اقتصادی در سطح خرد: تعادل اقتصادی در سطح خرد، به وضعیت و میزان عرضه و تقاضا برای تولید و یا فروش یک کالا در سطح کسب‌وکار اشاره دارد. این کالا می‌تواند یک محصول یا خدمت باشد.
• تعادل اقتصادی در سطح کلان: تعادل اقتصادی در سطح کلان، وضعیت عرضه و تقاضا را در سطح کشوری و به‌صورت کل بررسی می‌کند. در این حالت، عرضه کل شامل مجموع همه محصولات تولیدشده و خدمات ارائه‌شده است. همچنین تقاضای کل، شامل تمام مخارج و هزینه‌های خانوارها، شرکت‌ها و دولت می‌شود.

انواع تعادل اقتصاد خرد بر اساس دوره زمانی

تعادل اقتصادی را می‌توان بر اساس دوره زمانی هم دسته‌بندی کرد که در این حالت، به تعادل اقتصادی کوتاه مدت و بلند مدت می‌رسیم. نکته مهم این است که منظور از کوتاه مدت یا بلند مدت، یک دوره زمانی نیست در واقع، بلکه این دوره منحصر به یک شرکت، صنعت یا فاکتور اقتصادی است. برای اینکه این موضوع را بهتر درک کنید، در ادامه بیشتر در مورد هر کدام صحبت کردیم.

تعادل اقتصادی کوتاه مدت

تعادل اقتصادی کوتاه مدت که برای هر شرکت یا کسب‌وکار تعیین می‌شود، نشان می‌دهد که برای بازه زمانی مشخصی در آینده، حداقل یک ورودی ثابت وجود دارد در حالی ورودی‌های دیگر متغیر هستند. منظور از ورودی، همان منابع یک شرکت مانند نیروی کار، دستگاه‌ها، مواد خام و غیره است. هنگامی که شرکت با هر دو ورودی ثابت و متغیر روبرو می‌شود، آزادی زیادی وجود ندارد که مواردی مثل میزان تولید، دستمزد و قیمت‌ها به تعادل جدید برسند. 

برای مثال بیمارستانی را در نظر بگیرید که در یک سال، با میزان تقاضایی کمتر از حد انتظار مواجه می‌شود. این در حالی است که بیمارستان با نیروی انسانی خود مانند پزشک‌ها، پرستاران و غیره قرارداد دارد. در نتیجه بیمارستان برای پرداخت حقوق‌ها، چاره‌ای جز کاهش سود بیمارستان ندارد. در این مثال، حقوق نیروی انسانی یک فاکتور ثابت است و سایر موارد (مانند میزان تقاضا) یک فاکتور متغیر است. پس بیمارستان با هر دو فاکتور ثابت و متغیر روبرو است و آزادی کامل برای حفظ نرخ سود و رسیدن به تعادل جدید را ندارد. در نتیجه می‌گوییم این بیمارستان در تعادل اقتصادی کوتاه مدت قرار دارد. 

تعادل اقتصادی بلند مدت

تعادل اقتصادی بلند مدت در مقابل تعادل کوتاه مدت قرار می‌گیرد و نشان می‌دهد که برای یک شرکت یا کسب‌وکار، تمام ورودی‌ها و فاکتورهای مرتبط با تولید و هزینه‌ها، متغیر هستند. در واقع در تعادل اقتصادی بلند مدت، یک شرکت یا تولید‌کننده، در تصمیم‌گیری خود برای تولید انعطاف‌پذیری بالایی دارد. دلیل هم این است که همه موارد مانند سرمایه، نیروی کار، مواد اولیه، تجهیزات و غیره متغیر هستند و در نتیجه، تولیدکننده می‌تواند بسته به شرایط، تصمیم‌گیری کند. 

درنتیجه زمانی که کسب‌وکار یا شرکت‌ها قادر به تنظیم و تطبیق ظرفیت تولید هستند، اصطلاحاً می‌گوییم که در تعادل بلند مدت قرار دارند. معمولاً شرکت‌ها در تعادل اقتصادی بلند مدت، با توجه به شرایط بازار تصمیم‌گیری می‌کنند و به دنبال روش‌ها یا تکنولوژی‌هایی هستند که بتواند با کمترین هزینه، خروجی موردنظر را تولید کند.

تشخیص نقطه تعادل و نوع آن بر اساس معادلات عرضه و تقاضا

در بخش ابتدایی این مقاله و بعد از تعریف نقطه تعادل، نمودار تعادل اقتصادی را به شما نمایش دادیم. این نقطه نشان می‌دهد که میزان عرضه با تقاضا برابر است. پس اگر می‌خواهید نوع نقطه تعادل را شناسایی کنید، باید شیب منحنی‌های عرضه و تقاضا در نقطه تعادل بررسی کنید: 

• تشخیص تعادل پایدار اقتصادی: درصورتی‌که شیب منحنی تقاضا از شیب منحنی عرضه بیشتر باشد، تعادل اقتصادی از نوع پایدار است. 
• تشخیص تعادل ناپایدار اقتصادی: اگر شیب منحنی عرضه از شیب منحنی تقاضا بیشتر باشد، تعادل اقتصادی از نوع ناپایدار است. 

برای محاسبه و مقایسه شیب عرضه و تقاضا می‌توانید از معادلات زیر استفاده کنید:

• معادله عرضه در نمودار تعادل اقتصادی: Qs = a + bP 
• معادله تقاضا در نمودار تعادل اقتصادی: Qd = c + dP  

در این معادله‌ها، Qs میزان عرضه، Qd میزان تقاضا، P قیمت، b شیب منحنی عرضه، d شیب منحنی تقاضا را نشان می‌دهند. همچنین a و c هم متغیرهای ثابتی هستند که تقاطع محور عمودی عرضه و تقاضا را نشان می‌دهند. بر همین اساس، اگر دو معادله  Qs = 10 + 2P و Qd = 30 – 3P را داشته باشیم، در نتیجه:

(-3) شیب منحنی تقاضا < (2) شیب منحنی عرضه

و تعادل اقتصادی از نوع پایدار است، چون شیب منحنی عرضه (2) از شیب منحنی تقاضا بزرگ‌تر است. انجام این بررسی‌ها، مزیت‌های زیادی در اقتصاد و بازار دارد و از آن می‌توانید برای قیمت‌گذاری کالا و خدمات، تدوین استراتژی، بررسی وضعیت کلی بازار و پیش‌بینی رفتار مشتریان و مصرف‌کنندگان استفاده کنید.

چه عواملی باعث از بین رفتن تعادل در اقتصاد خرد می‌شوند؟

عوامل مختلفی وجود دارند که به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم باعث خارج‌شدن بازار از حالت تعادل اقتصادی می‌شوند. به‌صورت کلی، هر عاملی که وضعیت عرضه و تقاضا را تغییر دهد، می‌تواند بازار را از حالت تعادل خارج کند. این فرایند می‌تواند ناگهانی و در کوتاه‌مدت باشد یا به‌صورت تدریجی و در بلندمدت اتفاق بیفتد. در ادامه عوامل مهمی که باعث ازبین‌رفتن تعادل در اقتصاد خرد می‌شوند را بیان می‌کنیم. 

عوامی که در زیر بیان می‌کنیم، ابتدا به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم، عرضه و تقاضای بازار را تغییر می‌دهند. سپس تغییرات به وجود آمده در عرضه و تقاضا، بازار یا اقتصاد را از حالت تعادل خارج می‌کنند.

• رفتار مصرف‌کنندگان: عواملی مثل سطح درآمد و تمایل مصرف‌کنندگان به خرید، به‌صورت مستقیم می‌تواند میزان تقاضا برای یک محصول یا خدمت را تغییر دهد. مثلاً افزایش سطح عمومی درآمدها در یک کشور، در نهایت تقاضا برای خرید محصولات مختلف را افزایش می‌دهد.
• هزینه‌های تولید کالا یا ارائه خدمات: قیمت تمام‌شده و هزینه‌های تولید کالا مثل میزان دستمزد، قیمت مواد اولیه، هزینه‌های حمل‌ونقل و غیره هم به‌صورت مستقیم روی تعیین قیمت و مشخص‌کردن میزان عرضه و تقاضا تأثیرگذار هستند.
• مداخله و نقش دولت: مداخله‌های دولت در اقتصاد و امور مختلف کشور مثل افزایش یا کاهش مالیات‌ها، کنترل قیمت، کمک‌های مالی و غیره می‌تواند روی عرضه و تقاضا تأثیرگذار باشد. برای مثال اگر دولت سعی کند از صنف خاصی با تأمین مواد اولیه یا کاهش مالیات کمک کند، هزینه‌های کلی تولید آن محصولات کاهش می‌یابد. در نهایت قیمت محصول هم در بازار کاهش پیدا می‌کند و تقاضای بیشتری برای آن ایجاد می‌شود.
• وضعیت بازار: یکی دیگر از عواملی که می‌تواند روی وضعیت بازار تأثیرگذار باشد، وضعیت کلی بازار است. مثلاً رقیب‌های جدید با ورود به بازار و ارائه محصولات یا خدمات با قیمت بهتر، می‌توانند تعادل اقتصادی را در صنعت خود تغییر دهند.
• رخدادهای جهانی و منطقه‌ای: رویدادها و رخدادهای جهانی و منطقه‌ای مثل جنگ، شیوع بیماری و بحران‌های مالی هم میزان عرضه و تقاضا را تغییر می‌دهند. برای مثال در زمان شیوع بیماری همه‌گیر کرونا، تقاضا برای محصولات بهداشتی افزایش بسیار زیادی داشت و در نتیجهٔ آن، بازار هم از تعادل خارج شد.

سؤالی در مورد تعادل اقتصادی دارید؟

در این مقاله به‌صورت کامل و از جنبه‌های مختلف به این سوال که تعادل اقتصادی چیست، جواب دادیم. همچنین برای درک بهتر، به مفاهیم بیشتری مثل انواع تعادل اقتصادی و روش تشخیص نقطه تعادل هم اشاره کردیم. به‌عنوان یک تمرین ساده، در بخش کامنت‌ها وضعیتی را بنویسید که نشان‌دهنده تعادل اقتصادی باشد. همچنین اگر می‌خواهید اطلاعات بیشتری در مورد نقطه تعادل در اقتصاد خرد کسب کنید، پیشنهاد می‌کنیم در دوره اقتصاد خرد شرکت کنید. اگر هم همچنان سؤالی در مورد تعادل اقتصادی دارید، در بخش کامنت‌ها از ما بپرسید.