تعریف بودجه
بودجه یعنی برنامه و بودجه‌ریزی یعنی برنامه‌ریزی. بودجه‌ریزی سطوح مختلفی دارد که از سطح فرد آغاز میشود. سازمان‌ها، شرکت‌ها و البته دولت نیز برای خود نیاز به بودجه و بودجه‌ریزی دارد. بودجه‌ریزی معمولا برای یک سال مالی تعریف میشود که البته برای دولت یک سال شمسی است.
نهادهای مختلف از جمله دولت برای اجرای ماموریت خود باید منابع مختلف را به کار گرفته و به شکل مسئولانه و کارا به بخش‌های مختلف تخصیص بدهد. به زبان ساده، بودجه سندی برای جمع‌آوری نمایش تمام دخل و خرج هر نهادی است.
مهمترین دغدغه در بودجه‌ریزی مسئله تخصیص منابع محدود است. همه افراد و نهادها و البته دولت با منابعی محدود اداره می‌شوند که باید به صورت کارا و بهینه به برنامه‌های مختلف تخصیص داده شوند. در خصوص کشور ما با توجه به مصائب گوناگونی چون تحریم‌ها، محدودیت‌های بودجه‌ای نمود بیش‌تری می‌یابد.
در این مقاله ابتدائا بودجه به اختصار تعریف شده و سپس انواع روش‌های بودجه‌ریزی مورد بررسی قرار گرفته است. البته داشتن بودجه مانند هر برنامه دیگری معایب و مزایای خاصی دارد که در مقاله مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. نهایتا لایجه بودجه سال 1403 بررسی شده و نتیجه‌گیری در پایان ارائه شده است.
روش های بودجه ریزی
چند روش مختلف برای بودجه‌ریزی وجود دارد که در ادامه به آن پرداخته شده است.
- بودجه‌ریزی سنتی. در این روش بودجه طبق فصول و مواد هزینه‌ی مشخص شده، تخصیص داده میشود. مهمترین ایراد این روش بودجه‌ریزی این است که نمی‌توان میزان اثربخشی و بازدهی بودجه را تعیین کرد و البته امکان بررسی تناسب بودجه و فعالیت وجود ندارد.
- بودجه‌ریزی افزایشی یا خطی. در این روش، بودجه ریزان کار سختی برای مشخص کردن بودجه ندارند. در این روش، بودجه سال آینده بر مبنای بودجه سال گذشته تنظیم شده و با تورم تعدیل میشود. این روش بودجه‌ریزی اگرچه ساده است ولیکن این ایراد را دارد که برنامه‌های توسعه‌ای شرکت را در نظر نمی‌گیرد.
- بودجه‌ریزی برنامه‌ای. این روش عمدتاً توسط ادارات و سازمان‌های دولتی انجام میشود و برنامه‌ها، فعالیت‌ها و وظایف سال آتی پیشبینی میشود. تعیین بودجه و دریافت آن هم، طبق همین لیست انجام میشود. این روش کمی پیچیده است ولی یکی از بهترین روش‌های بودجه‌ریزی است.
- بودجه‌ریزی بر مبنای صفر یا اولویتگرا. در این روش، هر فعالیت و برنامه از مبنای صفر مورد بررسی و بازرسی قرار می‌گیرد و توجیه‌پذیری بودجه به هر فعالیت اقتصادی باید مورد بررسی و مطالعه قرار بگیرد. مزیت این روش آن است که بودجه شرکت ارتباطی به بودجه سال قبل ندارد که البته شرکت‌ها برای کاهش بودجه خود مقاومت میکنند. از این رو، برای این که یک شرکت بودجه‌ای معادل سال قبل دریافت کند باید همواره طرح‌های توجیهی جذابی تهیه کند.
- بودجه‌ریزی عملیاتی. در این روش، یک میزان بودجه ثابت و یک میزان متغیر وجود دارد و مجموع بودجه مورد نیاز برنامه‌ها و عملیات‌های سال جاری، میزان متغیر را مشخص می‌کند. در این روش، امکان بررسی و تحلیل هزینه کرد‌های بودجه وجود دارد و با دریافت بودجه باید مجموعه‌ای از طرح‌ها به انجام برسد.
- بودجه‌بندی بر مبنای فعالیت. در این روش، ابتدا هدف‌ها و اولویت‌های اساسی مشخص میشود و با اولویتبندی اهداف، برنامه‌ها و فعالیت‌های لازم برای رسیدن به اهداف هم مشخص خواهد شد. هزینه لازم برای انجام هر فعالیت هم برآورد و پیشبینی میشود و در بودجه قرار می‌گیرد.
بودجه دولت
مهمترین بودجه‌ای که در یک کشور تنظیم میشود بی‌شک بودجه خود دولت است. بودجه دولت اثرات قابل ملاحظهای را بر متغیرهای کلان اقتصادی از جمله نقدینگی، تورم، مالیات، نرخ ارز و نظایر آن می‌گذارد (برای مطالعه بیشتر به مقاله نقدینگی مراجعه کنید). فرایند تصویب بودجه بر عهده مجلس است. در فرایند تصویب بودجه، از مجلس مجوز دریافت می‌کند و البته تصویب و نظارت بر بودجه‌ریزی و اجرای بودجه یکی از اساسی‌ترین نقش‌های مجلس است. به شکل کلی بودجه شامل دو بخش است؛ بودجه عمومی و بودجه شرکت‌های دولتی.
بودجه عمومی
بودجه عمومی، بودجه وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی است. این بخش از بودجه شامل منابع دولت (مالیات، گمرک، نفت و …) و مصارف دولت (بودجه عمرانی، هزینه‌های جاری و …) است.
- بخش منابع در بودجه دولت خود شامل سه بخش است. درآمد‌ها، واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای و واگذاری دارایی‌های مالی.
- بخش مصارف در بودجه دولت نیز خود به سه بخش هزینه‌ها، اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای (بودجه عمرانی) و واگذاری تملک‌های مالی .
مهمترین شاخص در براورد وضعیت بودجه، تراز عملیاتی است. این تراز از مابه التفاوت درآمد‌ها و هزینه‌ها به دست می‌آید و نشان می‌دهد که آیا دولت از محل درآمدهای سالم خود (مانند مالیات، گمرک و…) میتواند مخارج خود را تامین کند، یا خیر. بدیهی است که منفی بودن این شاخص نشان از کسری بودجه دارد. این کسری از محل فروش نفت و یا استقراض تامین میشود. این استقراض زمانی میتواند بحرانزا باشد که دولت از بانک مرکزی قرض کند و منجر به خلق پول شود.
بودجه شرکت‌های دولتی
بودجه شرکت‌های دولتی بخشی مجزا از بودجه را تشکیل می‌دهد. این بخش از بودجه با بودجه دستگاه‌ها بسیار متفاوت است. دستگاه‌های دولتی بودجه خود را از خزانه دریافت میکنند در صورتی که بودجه شرکت‌ها از جنس گردش مالی است. به طور معمول این بخش از بودجه در مجلس کمتر پیگیری میشود. مجلس موظف است با بررسی اسناد مالی این شرکت‌ها، بر میزان کارایی و عملکرد آن شرکت‌ها نظارت داشته باشد.
واقعی بودن منابع در بودجه
یکی از مهمترین موارد مطرح شده در بحث بودجه‌ریزی، بحث واقعی بودن منابع ذکر شده است؛ در حقیقت در صورت غیر واقعی بودن منابع، عملا کسری بودجه بسیار بیشتر از میزان پیشبینی شده خواهد بود. و این مسئله یکی از مهمترین مسائل بودجه‌ریزی در اقتصاد ایران است که به کرات و توسط دولت‌های مختلف رخ داده است.
شواهد آماری مبین ان است که هر 10 همت کسری بودجه که به اشکال مختلف به استقراض منتهی می‌شوند، بیش از 2 درصد تورم را افزایش می‌دهد. و به این ترتیب اقتصاد کشور به واسطه افزایش کسری بودجه متحمل آسیب قابل توجهی میشود.
جزئیات منابع و مصارف لایحه بودجه 1403
جمع منابع 1403 دولت طبق بخش اول لایحه بودجه 3 میلیون و 741 هزار میلیارد تومان و جمع مصارف 3 میلیون و 741 هزار میلیارد تومان پیشبینی شده است که در بخش منابع، درآمدهای بودجه به میزان 3 میلیون و 17 هزار میلیارد تومان و هزینه‌ها 2 میلیون و 844 هزار میلیارد تومان است.
جمع بندی و نتیجه گیری
لایحه بودجه سال 1403 دارای نقاط قوت و ضعف متعددی است که اهم نقاط قوت به شرح ذیل است.
بهبود شفافیت در لایحه اصلاحی دولت
لایحه بودجه تقدیم‌شده توسط دولت از جهاتی با کاهش شفافیت و پاسخگویی همراه است.
تامین مالی متناسب‌سازی حقوق بازنشستگان
براساس حکم مصوب مجلس در برنامه هفتم و در راستای کمک به معیشت بازنشستگان باید حقوق بازنشستگان کشوری و لشکری طی سه سال برابر با 90 درصد حقوق و مزایای مشمول کسور شاغل هم‌تراز شود. درنظر گرفتن یک درصد افزایش مالیات بر ارزش‌افزوده برای موضوع متناسب‌سازی حقوق بازنشستگان به‌دلیل ماهیت پایدار آن که منجر به افزایش کسری بودجه دولت در سال‌های آتی نمی‌شود، نکته مثبت نسخه اصلاحی لایحه بودجه دولت است.
کاهش انتشار اوراق
براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، خالص انتشار اوراق در لایحه 1403 معادل کمتر از یک درصد از منابع بودجه عمومی است. درواقع دولت بنا ندارد از محل اوراق، قرض جدید قابل توجهی ایجاد سازد.
مهمترین نقاظ ضعف بودجه نیز به شرح زیر است:
کم‌توجهی به ناترازی انرژی
ناترازی انرژی در کشور علاوه بر اتلاف شدید منابع ملی به یکی از محدودکننده‌های اصلی رشد و موتور ایجاد ناترازی ارزی تبدیل شده است. درحالی‌که در حال حاضر کشور با چالش جدی ناترازی رو به گسترش گاز طبیعی، برق و همچنین فرآورده‌های نفتی مواجه است، اما بررسی بندهای مرتبط با حوزه انرژی لایحه پیشرو رویکرد قابل توجهی جهت جلوگیری از ناترازی انرژی یا کاهش پیامدهای آن اتخاذ نکرده است.
تداوم کسری بودجه هدفمندی یارانه‌ها
منابع و مصارف هدفمندی یارانه‌ها ناتراز است.
احتمال ناترازی در بودجه ارزی
تحلیل وضعیت بازار ارز بیانگر این موضوع است که مدیریت میزان تقاضای ارز، ایجاد انگیزه برای بازگشت ارز و حفاظت از ذخایر ارزی کشور جزء اولویت‌های اساسی کشور در سال آتی است.
جزئیات بیشتر در رابطه با بودجه سال 1403 و تبعات آن را در ویدئو ابتدای مقاله ببینید.
